ภาษาล้านนา (ตั๋วเมือง)

เป็นภาษาถินภาคเหนือ แต่ละจังหวัดอาจเขียน-อ่านไม่เหมือนกัน

ยัญชนะที่ใช้ในการเขียนภาษาล้านนาซึ่งจัดเรียงตามลำดับ มีดังนี้

อักษรดังกล่าวสามารถจัดเรียงเข้าตามแบบพยัญชนะวรรคได้ ดังนี้

ทั้งนี้ได้มีการเพิ่มอักษรพิเศษอีก จำนวนหนึ่งเข้าไปในชุดของอักขระ หรือ "แม่อักขระ" เพื่อความครบถ้วนในการใช้อักขระในฐาของพยัญชนะต้น ดังนี้

เมื่อจัดเรียงอักขระทั้งหมดเข้าด้วยกันแล้วจะเป็นชุดอักขระ ดังนี้

อักษรธรรมล้านนาแบ่งออกเป็น 3 หมู่ ตามพื้นเสียง ดังนี้

ก. อักษรสูงพื้นเสียงเป็นระดับเสียงวรรณยุกต์จัตวา มี 22 ตัว คือ

ข. อักษรกลาง พื้นเสียงเป็นระดับเสียงวรรณยุกต์สามัญ มี 4 ตัว คือ

ค. อักษรต่ำพื้นเสียงเป็นเสียงวรรณยุกต์ตรี มี 23 ตัว คือ

จากการแบ่งอักษรเป็น 3 หมู่นี้ ทำให้เห็นอักษรคู่ได้อย่างชัดเจน ดังนี้

สระต่าง ๆ ในระบบการเขียนอักษรล้านนามีรายการดังต่อไปนี้

ตัวอย่างการใช้สระ ใ (ไอไม้ม้วน) ในระบบการเขียนอักษรล้านนา

1. การผสมพยัญชนะต้นกับสระ
ในการผสมอักษรอย่างแรกเริ่ม คือ การผสมระห่างพยัญชะต้นและสระ ในแง่ภาษาล้านนาแล้วอักษรที่ใช้เป็นพยัญชนะต้นได้แก่พยัญชนะในหมู่พยัญชนะ วรรค รวมทั้ง พยัญชนะพิเศษ ที่เพิ่มจากพยัญชนะวรรค โดยวิธีการผสมอักษรที่คล้ายกันกับในภาษาไทยมาตรฐาน

2. การผสมพยัญชนะต้น สระ และตัวสะกด
ตัวสะกดนี้ ล้านนาเรียกว่า "มิตไสร" เช่นเรียก "ก" ที่เป็นตัวสะกดว่า "กอ มิตไสร" , "ด" สะกด เรียก "ดอ มิตไสร" , "ม" สะกดเรียก "มอ มิตไสร" เป็นต้น
พยัญชนะที่ใช้เป็นตัวสะกดหรือเป็นหน่วยเสียงท้ายคำนั้น เป็นไปอย่งเดียวกับภาษาไทยมาตรฐาน
ดังตัวอย่างดังนี้

3. ตำแหน่งของสระ พยัญชนะต้น และตัวสะกด
จากการขานศัพท์ที่ระบุถึงการ เขียนอักษรล้านนานั้น เห็นว่าสระเป็น "แม่" หรือที่บรรจุของพยัญชนะ กล่าวคือ สระต่าง ๆ จะมีตำแหน่งตายตัวอยู่แล้ว ในการผันอักษรหรือการ "แจกแม่อักขระ" นั้นจะเป็นเพียงการบรรจุพยัญชนะต้นลงไปในตำแหน่งที่กำหนดเท่านั้น ก็ถือว่าเป็นการฝันอักษรหรือสร้างศัพท์ได้ครบถ้วนตามวิธีการแล้ว ส่วนตัวสะกดนั้น โดยทั่วไปแล้วจะอยู่ด้านล่างของพยัญชนะต้น และนิยมใช้อักษรตัวเชิงเป็นตัวสะกด ยกเว้นว่า มีรูปสระอยู่ด้านล่างของพยัญชนะต้นอยู่แล้ว ตัวสะกดนั้นจะปรากฎอยู่ด้านหลังของพยัญชนะต้น และปรากฎในรูปอักษรปกติ
แต่หากจะดูตามวิธีการเขียน ปัจจุบันแล้วจะเห็นว่าในการเขียนศัพท์ด้วยอักษรล้านนานั้น ตำแหน่งของสระจะปรากฎอยู่ในด้านต่าง ๆ ของพยัญชนะต้น คือ ปรากฎอยู่ด้านหน้า ด้านหลัง ด้านบน ด้านล่าง แต่ก็มีสระบางสระที่ประกอบกระหนาบพยัญชนะต้นอยู่ ตำแหน่งที่รูปสระปรากฎอยู่นี้จะมีส่วนสัมพันธ์กับตำแหน่งของตัวสะกดอีกด้วย

รูปสระอยู่ด้านหน้าของพยัญชนะต้น

รูปสระอยู่ด้านหลังของพยัญชนะต้น

รูปสระอยู่ด้านบนของพยัญชนะต้น

รูปสระอยู่ด้านล่างของพยัญชนะต้น

ตัวสะกดของรูปสระกลุ่มนี้ หากเป็น "แม่กน" หรืที่ต้องใช้ "น" เป็นตัวสะกดแล้ว แม้ในคัมภีร์รุ่นประมาณ พ.ศ.๒๑๐๐ จะใช้ "น" เป็นตัวสะกด

แต่มาภายหลังนิยมใช้ "ร" เป็นตัวสะกดแทน ทั้งนี้รูปสระของอักษรล้านนาสามารถผสมกันหลายรูปเพื่อแสดงหน้าที่เป็นรูปสระ อื่นได้อีกด้วย เช่น "สระเอือ" เป็นต้น

พยัญชนะเปลี่ยนรูป

พยัญชนะในระบบอักษรธรรมล้านนาที่ปรากฎในฐานะพยัญชนะ ต้นแม้จะมีความกว้างแตกต่างกันไปบ้าง แต่ความสูงของพยัญชนะเหล่านั้นจะต้องเท่ากันเสมอ แต่เมื่อใดที่พยัญชนะเหล่านั้นมิได้ปรากฎในฐานะของพยัญชนะต้นแล้ว พยัญชนะเหล่านั้นจะมีขนาดหรือรูปร่างที่แตกต่างไป ดังนี้

1.ษรที่ใช้เป็นตัวสะกดซึ่งอยู่ใต้พยัญชนะต้นและมีลักษณะโค้งคุ้มหรือคว่ำ จะมีขนาดย่อมกว่าอักษรที่ใช้เป็นพยัญชนะเป็นต้น 80 %

2.ษรที่ใช้เป็นตัวสะกดซึ่งอยู่ใต้พยัญชนะต้นและมีลักษณะหงายหรือเปิดส่วนบน นอกจากจะมีขนาดย่อมกว่าพยัญชนะต้นประมาณ 20% แล้ว ยังนิยมต่อส่วนหางของอักษรนั้นให้สูงขึ้นมาเสมอกับพยัญชนะต้นคือ